|
|
Pierwsze badania archeologiczne na Ostrowie Tumskim w Poznaniu przy kościele Najświętszej Marii Panny zostały podjęte w 1938 r. Ówczesny wykop założony był na południe od kościoła, w dość znacznej od niego odległości - około 45 m od południowo-zachodniego narożnika budowli. Niestety, część dokumentacji z tych badań zaginęła w czasie wojny, a ich wyniki nie zostały opracowane. Ukazały się jedynie drobne artykuły i komunikaty prasowe. Wiadomo jednak, że w wykopie na głębokości ponad 5 m odsłonięto konstrukcje drewniane, interpretowane jako pozostałości wału grodowego.
Kolejne prace w pobliżu kościoła NMPanny prowadzono w 1946 r. w ogrodzie przy ul. Ostrów Tumski 10. Założono wówczas wykopy usytuowane równolegle do północnej ściany kościoła (w odległości 3 m i 5 m od niej). Najniższa z uchwyconych warstw kulturowych zawierała pozostałości konstrukcji drewnianych, zalegających na głębokości 3,2 m od powierzchni. Ich funkcja została hipotetycznie określona jako szczątki podłogi z zabudowań książęcych przynależnych do kompleksu palatium, wzniesionych być może przez Władysława Hermana, w czasie po połowie XI w. Wysunięto wtedy hipotezę, że gdyby stanowiły one pierwszy poziom osadniczy w tej części Ostrowa Tumskiego, to w świetle dotychczasowych, fragmentarycznych badań można by sądzić, iż pierwotnie było w tym miejscu niewielkie piaszczyste wyniesienie. W XII w. teren ten ku wschodowi (w kierunku katedry) początkowo obniżał się, a następnie wznosił, co potwierdzałoby istnienie owego pagórka w miejscu obecnego kościoła NMPanny. Było więc prawdopodobne, że właśnie tu mieściło się centrum grodu wraz z palatium i przyległą doń kaplicą, pobudowaną według tradycji przez Dąbrówkę. Odsłonięte w wykopie fragmenty muru ceglanego wiązanego w dolnej partii gliną mogły być posadowione na starszych murach. Pośrednio na taką możliwość wskazywała analiza rzutu poziomego kościoła NMPanny, przebiegu odsłoniętego muru i usytuowania budynku Psałterii, tworzących razem wyodrębniony zespół, mieszczący się w obrębie grodu wczesnośredniowiecznego.
Dotychczasowe rozpoznanie terenowe pozwalało sądzić, że obszar kościoła NMPanny i jego najbliższe otoczenie kryje pozostałości zespołu sakralno-pałacowego, o charakterze podobnym do założeń znanych z Ostrowa Lednickiego, Giecza, Płocka czy Przemyśla. Zespoły takie były zapewne wznoszone jeszcze w innych grodach stołecznych państwa Piastów. Można więc było założyć, że także i w Poznaniu został wzniesiony taki książęcy obiekt rezydencyjny, manifestujący potęgę ówczesnych władców. Palatia kamienne połączone z kaplicą, służącą potrzebom dworu, wznoszone na wzór południowo- i zachodnioeuropejski, znane są na terenie zachodniej Słowiańszczyzny już od IX w. (Mikulčice na Morawach). Podobny zespół, choć budynków drewnianych na kamiennym fundamencie, wznieśli czescy Przemyślidzi w Pradze (funkcjonował on w tej postaci do 1 połowy XI w.).
Na podstawie powyższych rozważań naukowcy oczekiwali, że badania w obrębie kościoła NMPanny na Ostrowie Tumskim w Poznaniu powinny przynieść niezmiernie ważkie wyniki, mogące w istotny sposób poszerzyć dotychczasową wiedzę o formowaniu się ośrodków władzy świeckiej i sakralnej w państwie pierwszych Piastów, oraz drogach recepcji przedromańskich rozwiązań architektonicznych budowli wznoszonych w takich siedzibach. Powinny też pomóc określić rangę grodu poznańskiego w strukturach politycznych i organizacyjnych państwa.
Zespół pracujący pod kierownictwem prof. dr hab. Hanny Kóčka-Krenz rozpoczął prace wykopaliskowe 10 czerwca 1999 r. Pierwszy wykop, założony obok głównego wejścia do kościoła, doprowadził do odkrycia małego fragmentu konstrukcji kamiennej. Drugi, rozpoczęty przy ścianie szczytowej świątyni, odsłonił przed archeologami długo oczekiwane znalezisko - 21 lipca 1999 r. ukazał się ich oczom fragment przedromańskiego muru. Wstępna analiza odsłoniętych fragmentów pozwala stwierdzić, że odkryty obiekt to pozostałości przedromańskiego palatium, a ściślej fundament zbudowany z polnych kamieni spajanych gliną. Szerokość fundamentu (1,5 - 2,0 m) oraz znalezione fragmenty zapraw wskazują na wyraźne podobieństwo budowli do zespołu znajdującego się na Ostrowie Lednickim.
Podczas wykopalisk wydobyto monety oraz drobne obiekty i inne fragmenty ceramiki, które wraz z analizami stratygraficznymi i specjalistycznymi powinny pomóc w precyzyjnym datowaniu znaleziska.
Dalsze prace wykopaliskowe będą zmierzały do uchwycenia pełnego zarysu murów palatium oraz śladów przylegającej do niego kaplicy, ufundowanej wg przekazów historycznych przez żonę Mieszka I - Dąbrówkę. Część wykopalisk trzeba będzie przeprowadzić na terenie kościoła NMPanny. Będzie to zadanie niezmiernie trudne, ponieważ konstrukcja świątyni jest zagrożona zawaleniem. Przeprowadzenie kompleksowych i interdyscyplinarnych badań umożliwi odtworzenie planu zespołu sakralno-pałacowego w obrębie grodu na Ostrowie Tumskim.