Dzieje poznańskiej gminy żydowskiej od czterdziestu pokoleń związane są z historią miasta, a początki osadnictwa żydowskiego w Wielkopolsce sięgają drugiej połowy XIII wieku. Książę Bolesław Pobożny, w Statucie Kaliskim, nadał ludności żydowskiej liczne przywileje, które potwierdzili później Kazimierz Wielki, Kazimierz Jagiellończyk i Zygmunt Stary. Żydzi, zmuszeni do ucieczki przed prześladowaniami z Europy Zachodniej, korzystali z opieki polskich władców i polskiego prawa. Gdy w XIII wieku lokowano Poznań na lewym brzegu Warty, Żydom przypadła północna część miasta, położona wokół ówczesnej ulicy Sukienniczej (później przemianowanej na Żydowską); tu zbudowano też pierwszą synagogę (do 1939 roku wybudowano ich w Poznaniu prawie 20). Od przełomu XV i XVI wieku Poznań należał obok Krakowa i Lublina do największych ośrodków żydowskich w Polsce. Żydzi zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem, mieli nawet swoje odrębne cechy: krawiecki, kuśnierski, szmuklerski i rzeźnicki. W Poznaniu urodził się i tu został głównym rabinem miasta i całej Wielkopolski Judah Loev ben Bezalel (1525-1609), znany też jako MaHaRal z Pragi, twórca legendarnego Golema. Na Alejach Karola Marcinkowskiego, przy fontannie ufundowanej przez Arthura Kronthala (żydowskiego przemysłowca, radnego Poznania) stoi współczesna rzeźba przedstawiająca Golema; wykonał ją czeski artysta David Černý.

W okresie rozbiorów znacznie ograniczono prawa ludności żydowskiej w zaborze pruskim, co spowodowało migrację Żydów z Wielkopolski. W 1815 r. rabinem w Poznaniu został Akiva Eger, jeden z najwybitniejszych rabinów ostatnich wieków. W XIX wieku bogaci wielkopolscy Żydzi w dużej mierze czuli się Niemcami wyznania mojżeszowego i po odzyskaniu przez Polskę niepodległości wyjechali do Niemiec. Upadek wspólnoty żydowskiej w Poznaniu i Wielkopolsce przyniosła druga wojna światowa, niewielką gminę żydowską reaktywowano w Poznaniu dopiero w 1999 roku.

Z Eisenstadt do Poznania

Akiva Eger urodził się w 1761 roku w Eisenstadt (Austria) i tam uczył się w chederze. Mając 12 lat przybył do Wrocławia, gdzie kontynuował studia w jesziwie. W 1778 roku poślubił córkę bogatego kupca żydowskiego z Leszna i tam zamieszkał. Po utracie domu i majątku w wyniku pożaru, który zamienił z zgliszcza całą leszczyńską dzielnicę żydowską, przeprowadził się do Rawicza, by po roku objąć stanowisko rabina w Mirosławcu na Pomorzu. W 1815 roku, gdy pod władzą króla Prus powstało Wielkie Księstwo Poznańskie, Akiva Eger przyjął ofiarowaną mu godność rabina Poznania. Swoją funkcję pełnił aż do śmierci w 1837 roku. Uważany był za duchowego przywódcę ortodoksji w Niemczech o ogólnoeuropejskim autorytecie oraz jednego z najwybitniejszych uczonych i rabinów swego czasu. Pozostawił po sobie bogatą spuściznę intelektualną, a jego dzieła nadal są studiowane przez religijnych Żydów. Uznanie przyniosła mu także opieka nad ofiarami epidemii cholery w 1831 roku. Akiva Eger pochowany został na cmentarzu żydowskim przy dzisiejszej ulicy Głogowskiej.

Odbudowany cmentarz

Podczas II wojny światowej grób rabina, podobnie jak cały cmentarz, został zrównany z ziemią (na terenie tym zbudowano pawilony MTP, a na grobie rabina powstał garaż). W 2007 roku symbolicznie odbudowano cmentarz, na miejscu grobu postawiono stylizowaną macewę z napisem w języku hebrajskim; macewy ustawiono również dla członków jego rodziny. Dziś przybywają tu liczne pielgrzymki z całego świata. Na ścianie przy bramie od strony ulicy umieszczone zostały marmurowe tablice z informacją o historii nekropolii. Aby przy ulicy Głogowskiej 26a odwiedzić fragment istniejącego tu niegdyś ogromnego cmentarza żydowskiego i zgodnie z popularnym zwyczajem położyć nasz mały kamyk na symbolicznym grobie rabina Akivy Egera należy się wcześniej skontaktować telefonicznie +48 726 100 199 lub mailowo: gekafka@jewish.org.pl.

Skwer i Tora

W kwietniu 2008 roku, z inicjatywy Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Polsce uhonorowano rabina Egera nadając jego imię skwerowi położonemu w pobliżu ulic Wronieckiej, Stawnej i Małe Garbary. Ten niewielki skwer znajduje się przed dawną Wielką Synagogą. Podczas wojny (ostatnie modły miały miejsce 9 września 1939 roku) niemieccy okupanci zamienili budynek synagogi w pływalnię dla żołnierzy Wermachtu i chociaż obecnie nie pełni on już funkcji  pływalni, to nadal pozostaje "otwartą raną". W pobliżu skweru (na narożniku Stawnej i Szewskiej) mieści się siedziba Gminy Żydowskiej w Poznaniu. Poprzez wprowadzenie doń Tory, jedno z pomieszczeń w gmachu stało się synagogą (według prawa żydowskiego sacrum świątyni jest tam, gdzie jest Tora). Zwój Tory i parochet czyli haftowana kotara, która symbolicznie oddziela strefę sacrum od profanum ufundowane zostały dla poznańskiej synagogi przez rodzinę Shafranów z Izraela i poświęcone są Irenie Sendlerowej oraz ofiarom Holokaustu. W synagodze spotykają się członkowie poznańskiej gminy aby wspólnie czcić szabat oraz wszystkie święta według tradycji żydowskiego kalendarza. W tym roku ze środków budżetowych Miasta wydano pierwszy w Poznaniu kalendarz trzech religii "W naszym fyrtlu. Chrześcijanie, żydzi, muzułmanie razem", nawiązujący do współistnienia w Poznaniu trzech religii monioteistycznych, w którym zaznaczone są najważniejsze święta.

Śladem żydowskiego dziedzictwa

Chociaż w Poznaniu nie ma tylu żydowskich śladów jak na przykład w Krakowie, to warto jednak powędrować "szlakiem dziedzictwa żydowskiego" w naszym mieści (informacje o bezpłatnych wycieczkach na bramapoznania.pl). Tym, którzy wolą odkrywać miasto samodzielnie polecam folder "Szlak dziedzictwa żydowskiego" oraz książkę Rafała Witkowskiego "Żydzi w Poznaniu - Krótki przewodnik po historii i zabytkach". Warto też zajrzeć na stronę internetową projektu "FIRA. Poznańscy Żydzi. Opowieść o życiu"  (fira1915.pl/pl) zawierającą fotografie zebrane przez młodą poznaniankę Firę Mełamedzon, a przedstawiające żydowską społeczność Poznania sprzed wojny.

Witold Gostyński

© Wydawnictwo Miejskie Posnania