Rada Miasta Poznania

Już od najdawniejszych czasów fortyfikacje odgrywały znaczącą rolę w życiu Poznania. W Rezerwacie Archeologicznym Genius loci na Ostrowie Tumskim zobaczyć można doskonale zachowane konstrukcje wału obronnego grodu poznańskiego z X wieku. Spojrzenie z lotu ptaka na dawny gród na Ostrowie Tumskim oraz otoczony średniowiecznymi murami lewobrzeżny Poznań umożliwiają natomiast makiety eksponowane w podziemiach klasztoru oo. Franciszkanów na Wzgórzu Przemysła. Oglądaniu makiet towarzyszą widowiska "światło i dźwięk" z komentarzem historycznym.

Twierdza zamiast murów

Pod koniec XVIII wieku wyburzono średniowieczne mury, które ograniczały dalszy rozwój miasta; pozostały po nich jedynie fragmenty wtopione w krajobraz architektoniczny współczesnego Poznania. W połowie XIX wieku władze zaborcze przekształciły miasto w jedną z najpotężniejszych twierdz w państwie pruskim. Powstała wówczas twierdza poligonalna, którą uzupełniono później twierdzą fortową. Wraz z upływem czasu od zakończenia wojny - gdy opadają związane z nią emocje - wśród mieszkańców Poznania i przybywających do niego turystów wzrasta zainteresowanie pozostałościami dawnej twierdzy pruskiej. Zachęcam do spaceru po mieście i do odszukania śladów dawnych poznańskich fortyfikacji.

Miasto strategiczne

O budowie pruskiej twierdzy zdecydowało położenie Poznania - granica z Rosją przebiegała w odległości 60 km od miasta. Szef sztabu armii pruskiej Carl Wilhelm von Grolman tak przekonywał króla Prus Fryderyka Wilhelma III: "Poznań musi być twierdzą. Będzie on gwarantem, że Prusy za żadną cenę nie odstąpią tak potrzebnych im ziem i jednym ciosem zmiażdżą odwieczne knowania i intrygi Polaków...". Budowę rozpoczęto od wznoszenia fortu na Wzgórzu Winiarskim; podstawowe prace nad ufortyfikowaniem miasta zakończono po około 30 latach, w 1862 roku.

Cytadela, zwana wówczas Fortem Winiary, górowała nad miastem i zapewniała kontrolę nad całą okolicą. Przeszkodą terenową, na której oparto założenie obronne, była Warta. Fortyfikacje otaczały miasto wieńcem bastionów (fortów) połączonych wałem tworzącym foremny wielobok o promieniu 1 km. Jednak już w 1902 roku, kierując się potrzebami rozwoju miasta, podjęto decyzję o zburzeniu fortyfikacji lewobrzeżnej części miasta.

Od twierdzy do Dzielnicy Zamkowej

Do naszych czasów zachowało się niewiele reliktów tej twierdzy. Dostępne dla publiczności są: blokhauz bastionu Colomb (obecnie pub), Śluza Katedralna (połączona kładką z Bramą Poznania ICHOT, stanowi przestrzeń wystawienniczą) oraz pozostałości twierdzy na Cytadeli, w których mieszczą się: Muzeum Uzbrojenia oraz Muzeum Armii "Poznań". W czasie spacerów po mieście można także zauważyć wpływ, jaki na jego topografię wywarły dawne fortyfikacje pruskie. Na miejscu zburzonych wałów niemiecki urbanista prof. Joseph Stübben, który przewodniczył królewskiej Komisji Rozbudowy Poznania, wytyczył reprezentacyjną ulicę obiegającą śródmieście - to dzisiejsza Aleja Niepodległości i ulica Królowej Jadwigi. Ulica ta, wraz z przylegającymi doń parkami i zieleńcami, pełniła także rolę promenady, a na osi głównego wjazdu do miasta (dawnej Bramy Berlińskiej) powstała Dzielnica Zamkowa z rezydencją cesarza, czyli dzisiejszym Centrum Kultury Zamek.

Władcy "pierścienia"

Postęp w dziedzinie techniki wojennej sprawił, że fortyfikacje twierdzy poligonalnej szybko stały się przestarzałe, a wobec rozwoju artylerii oblężniczej ich walory obronne znacznie zmalały. Dlatego w latach 1876-1890 przed starymi umocnieniami wybudowano pas 18 nowoczesnych fortów artyleryjskich, które wraz z systemem dróg i zieleni maskującej tworzyły wokół miasta pierścień o średnicy około 9 km. Większość fortów zachowała się w dość dobrym stanie i ich zwiedzanie - np. w czasie Dni Twierdzy Poznań - to jedna z większych atrakcji turystycznych. W oparciu o koncepcję przygotowaną przez Porozumienie dla Twierdzy Poznań i prace Zespołu ds. fortyfikacji wytyczony został Poznański Szlak Forteczny, przy najważniejszych obiektach ustawiono tablice informacyjne, opisy znaleźć można także na stronie internetowej szlaku (odsyłają na nią również QR kody umieszczone na tablicach).

Spacer lub gra

Wycieczkę wzdłuż pierścienia fortów najlepiej rozłożyć na raty, a do poszczególnych odcinków trasy dojeżdżać, korzystając z komunikacji miejskiej. Większość fortów można oglądać z zewnątrz, łącząc to z rodzinnym spacerem; np. przy Forcie IIa przy parku między osiedlami Czecha i Rusa. Kilka fortów jest dostępnych do zwiedzania: Fort II, Fort III, Fort IVa, Fort Va oraz Fort VII. Polecam też alternatywną formę zwiedzania - dla miłośników turystycznych gier miejskich; gra "Pięć Fortów - Pięć Historii". Zatem na start - ruszamy!

Witold Gostyński