Źródła pisane dotyczące Wielkopolski pojawiły się stosunkowo późno; najdawniejsze dzieje Poznania poznać możemy dzięki odkrywanym przez archeologów śladom pozostawionym w głębi w ziemi.

Adam Czarnocki, etnograf i archeolog żyjący na przełomie XVIII i XIX wieku, tak pisał: "Wpatrzmy się tylko w ziemię naszą. Może Słowianie zostawili ją dla nas jako najtrwalszą księgę...". W czasie spaceru do Rezerwatu Archeologicznego na Ostrowie Tumskim spróbujemy odczytać tę księgę.

Wyspa katedralna

Dzięki prowadzonym od końca lat 30. XX wieku badaniom archeologicznym odkryto nie tylko relikty pierwszej katedry poznańskiej, ale także pozostałości umocnień drewniano-ziemnych grodu oraz relikty jednej z najwcześniejszych murowanych budowli świeckich w państwie pierwszych Piastów - rezydencji książęcej. Wiemy też, że wyspa położona w rozlewiskach Warty zamieszkana została najpóźniej na przełomie IX i X wieku. W X wieku gród - rozbudowany w silnie ufortyfikowaną warownię, siedzibę piastowskiego księcia - tętnił życiem politycznym, gospodarczym i religijnym. Być może to właśnie tutaj przed 1050 laty książę Mieszko przyjął chrzest; tutaj powstało pierwsze polskie biskupstwo. W książęcej części grodu (obecnie znajduje się tam kościół Najświętszej Marii Panny) wzniesiono kamienny pałac - palatium, połączone z kaplicą. W pobliżu kościoła znajduje się tablica poglądowa pokazująca rekonstrukcję odnalezionego przez archeologów palatium, a umieszczoną w bruku płytą z czerwonego granitu oznaczono miejsce, w którym pod ziemią zalegają relikty kaplicy. Tu muszę się pochwalić, że w trakcie wykopalisk wszedłem z panią profesor Hanną Kóčką-Krenz do wykopu i mogłem dotknąć murów kaplicy, której fundację przypisuje się księżnej Dobrawie; natomiast w ubiegłym roku, na wystawie w Pałacu Górków, miałem okazję wejść do rekonstrukcji kaplicy - wow! - jak mawiają młodsi potomkowie poddanych Piastów.

Do części książęcej grodu przylegały pomieszczenia, w których mieszkali członkowie dworu. Mieściła się tam także stacja misyjna pierwszego polskiego biskupa - Jordana (z wybudowaną później katedrą, w której pochowano pierwszych władców Polski). Pod koniec X wieku wałami otoczono również część północną, przylegającą do części książęcej i katedralnej. Czteroczłonowa warownia Mieszka I obejmowała także Zagórze (położone po drugiej stronie obecnej ul. Prymasa Stefana Wyszyńskiego). Drewniany most prowadził przez Cybinę do leżących na szlaku do Gniezna osad Ostrówek i Śródka. Gród uległ zniszczeniu podczas najazdu księcia czeskiego Brzetysława i mimo odbudowy stracił na znaczeniu po przeniesieniu stolicy Polski do Krakowa. Gdy w 1253 roku Przemysł I i Bolesław Pobożny założyli miasto na lewym brzegu Warty, wyspa katedralna (czyli Ostrów Tumski) stała się własnością biskupów poznańskich.

Rezerwat Archeologiczny

Wędrując ulicami Ostrowa Tumskiego, często nie zdajemy sobie sprawy, że kroczymy po grzbiecie wałów obronnych, zaczynających się już metr pod brukiem i sięgających kilka metrów w głąb ziemi. Prowadzone wzdłuż ulicy ks. Ignacego Posadzego prace wykopaliskowe pozwoliły odsłonić wał grodowy z X wieku oraz relikty muru, którym biskup Jan Lubrański otoczył swą siedzibę. Oryginalne relikty fortyfikacji grodu poznańskiego - wykop archeologiczny z przekrojem warstw stanowiących zapis stuleci historii tego miejsca - udostępniono in situ (łac. w miejscu jego występowania) w nowoczesnym pawilonie wystawowym Rezerwatu Archeologicznego Genius loci (łac. duch opiekuńczy). Zwiedzających wita łódź wykonana z drewna dębowego pochodzącego z X-wiecznych konstrukcji, a zwiedzanie Rezerwatu rozpoczyna się projekcją filmu w technologii 3D. Potem przez kolejne poziomy (na poziomie I pod szklaną podłogą znajdują się  fundamenty murów obronnych z XVI w.; na poziomie II z centralnej platformy widokowej podziwiać można całość konstrukcji wału) docieramy do podziemnej platformy widokowej, położonej sześć metrów w głąb ziemi. Cały czas towarzyszy nam technika XXI wieku (obraz holograficzny, multimedialne infokioski i audioprzewodniki), która pomaga lepiej zrozumieć i odczytać to dzieło inżynierii średniowiecznej. Mimo zafascynowania techniką wolę "żywego przewodnika"; na przykład gdy zwiedzałem ekspozycję w grudniu, kierownik Rezerwatu pani Agnieszka Stempin pokazała nam belkę liczącą 1050 lat, dokładnie tyle, ile upłynęło od chrztu Polski. Przyznam, że choć często bywam w Rezerwacie, dotąd nie zwróciłem na to uwagi.

Nie tylko dla dzieci...

Muzeum Archeologiczne znane jest i lubiane dzięki projektom edukacyjnym organizowanym dla dzieci. Także w Rezerwacie na Ostrowie Tumskim w niedzielne przedpołudnia obserwowałem często gromady dzieci w muzealnym plenerze. Już niedługo rozpocznie się nowy projekt, tym razem wspólny dla dzieci i rodziców. W ramach warsztatów towarzyszących muzealnej wystawie przenieść się będzie można do krainy średniowiecznych rzemiosł, strojów i zabawek - połączą one działania dzieci i opiekunów, do których dyspozycji będą kopie muzealnych artefaktów. Udostępniane są też wystawy objazdowe dla szkół. Specjalną ofertę edukacyjną i turystyczną na Ostrowie Tumskim i Śródce przygotowano też wspólnie z Muzeum Archidiecezjalnym i Centrum Turystyki Kulturowej "Trakt". Ja cieszę się z zapowiadanej wystawy o fortyfikacjach i spotkania z Elżbietą Cherezińską w czasie tegorocznej Nocy Muzeów. Warto śledzić zapowiedzi w IKS-ie lub na kulturapoznan.pl, by nie przegapić żadnego z ciekawych wydarzeń. Czekam też na otwarcie plenerowej "archeologicznej piaskownicy". Chyba włożę krótkie spodenki i przyjdę szukać skarbów ukrytych w ziemi.

Witold Gostyński

Informacje praktyczne:

• dojazd: przystanek komunikacji miejskiej "Katedra", tramwaje: 3, 4, 8, 17; autobusy: 67, 83
• Rezerwat Archeologiczny Genius loci - przekrój poznania, ul. Ks. I. Posadzego 3; czynny wt.-czw., g. 10-16; pt., g. 10-18; sob., g. 10-18; niedz. (wstęp wolny), g. 10-15, więcej: muzarp.poznan.pl/rezerwat
• uwaga: tylko we wszystkie niedziele marca o g. 14 bezpłatne oprowadzanie po Rezerwacie przez kuratora wystawy