Twierdza poligonalna - Fort Winiary
Pod względem architektonicznym Twierdza Poznań była dziełem nowatorskim. Po raz pierwszy bowiem zastosowano tu system fortyfikacji nazwany później "nowopruskim".
Pierwszym krokiem ku realizacji planów budowy twierdzy stało się przeniesienie wsi Winiary i Bonin położonych na górującym nad miastem Wzgórzu Winiarskim, tj. w miejscu, w którym powstać miała przyszła Cytadela (Fort Winiary). Prace budowlane rozpoczęto 23 czerwca 1828 r. W dniu tym przystąpiono do kopania rowów pod projektowane fosy. Roboty postępowały wprawdzie wolno, lecz z pruską systematycznością. Materiałów dostarczały budowniczym cegielnie m.in. z Wildy, Rataj, Przepadku, Radojewa, Promnic i Żabikowa. Wszystkie gotowe obiekty natychmiast uzbrajano i obsadzono załogą. Już 1 października 1834 r. król pruski Fryderyk Wilhelm III zaliczył Poznań do twierdz drugiej klasy, zdolnych do obrony. W grudniu 1834 r. oddano do użytku całość redity koszarowej - Kernwerku, tj. części rdzennej fortu, projektu mjr. Johanna Leopolda Ludwiga von Brese (1787-1878). Ogólny zarys umocnień Cytadeli ukształtował się ok. 1842 r., lecz ostateczna sylwetka twierdzy formowana była jeszcze w lalach siedemdziesiątych XIX w., m. in. rękami jeńców wojennych. Stała się ona wówczas najistotniejszym elementem opasującego miasto (dzisiejsze śródmieście) wewnętrznego, poligonalnego pierścienia fortyfikacji.
Wybudowana w myśl założeń systemu nowopruskiego Cytadela, zajmowała obszar ok. 100 ha. Zewnętrzne umocnienia z fosami wzniesiono na planie wielokąta. Kernwerk tworzyły trójkondygnacyjne podpiwniczone koszary posiadające w części tylnej dwie wieże obserwacyjne z tarasami artyleryjskimi. Prowadziły do niego mosty: główny, dla artylerii oraz dla piechoty. Od południa reditę zabezpieczały śluzy: Mała - na Wierzbaku i Wielka - na Warcie. Mogły one spiętrzać wody, tworząc rozlewiska na przedpolu twierdzy. Na końcach obu śluz usytuowano forty: Wojciecha ( Fort Hake ) - przy Małej Śluzie oraz Przyczółek Mostowy (Fort Roon) - przy Wielkiej Śluzie. Całość twierdzy otoczona była wałem głównym, wzmocnionym od północy trzema bastionami i czterema wysuniętymi rawelinami, od strony południowej koszary flankowane były ogniem z czterech samodzielnych redut. Łączna długość zewnętrznej linii obronnej wynosiła ok. 3 km. Cytadelę otaczała sucha fosa szerokości 6 - 32m i głębokości ok. 7m. Wszystkie wzniesione obiekty posiadały mury ceglane o grubości 1,3 - 1,8m. Dookoła całego kompleksu fortecznego prowadziła tzw. kryta droga na stoku bojowym.
W 1839 r. król Fryderyk Wilhelm III wyraził zgodę na wzniesienie umocnień otaczających lewobrzeżną część miasta. Składały się one z 6 bastionów i 2 fortów, połączonych umocnieniami ziemnymi. Ich budowę zakończono ok. 1860 roku.
W swoich dziejach twierdza spełniała różne funkcje. Więziono tu polskich spiskowców po powstaniach 1846, 1848 i 1863 r. (m.in. L. Mierosławskiego, Wł. Niegolewskiego, W. Stefańskiego), oraz jeńców wojennych po zwycięskich dla Prus wojnach z Danią (1864), Austrią (1866) i Francją (1870-71). Szybki postęp techniki wojennej w II połowie XIX w. osłabił znaczenie Cytadeli. Rezultatem tych przemian było wybudowanie w 1. 1876-90 na obrzeżach miasta nowego, zewnętrznego pierścienia fortów, który przejął rolę starych umocnień.
W 1902 cesarz Wilhelm II pozwolił na rozebranie umocnień obwodowych miasta lewobrzeżnego, z wyjątkiem Cytadeli. Jego decyzja była spowodowana niewielką już przydatnością militarną tego typu obwarowań a także planami przekształcenia Poznania w miasto rezydencję (Residenzstadt).
W czasie I wojny światowej winiarska twierdza znalazła się poza obszarem działań zbrojnych. Opanowana bez walki przez powstańców wielkopolskich (29 XII 1918 r.), stała się ośrodkiem formowania I Pułku Strzelców Wielkopolskich orazI i II Batalionu Telegraficznego. Szczególne znaczenie miało przejęcie od Niemców fortecznej radiostacji, która zapewniła powstańcom bezpośredni kontakt z Warszawą i innymi europejskimi stolicami. W okresie międzywojennym na Cytadeli nadal stacjonowały jednostki Wojska Polskiego, m.in. 7 Batalion Telegraficzny, 7 Batalion Sanitarny, XII Batalion Kolejowy, 7 Batalion Administracyjny, 7 Szwadron Taborów i 3 Pułk Wojsk Kolejowych. Dzięki żołnierzom tej ostatniej formacji, w dn. 21 VII 1923 r. oddano do użytku linię kolejki wąskotorowej, długości 17,4 km, która połączyła Cytadelę z Obozem Ćwiczebnym w Biedrusku. W twierdzy działał też nadajnik lokalnej rozgłośni Polskiego Radia (od 1934 r.) oraz - podległa Oddziałowi 11 Sztabu Głównego Wojska Polskiego - stacja pelengacyjno - nasłuchowa nr 4, prowadząca radiowywiad na kierunku niemieckim.
Po zajęciu Poznania przez Wehrmacht (10 IX 1939 r.), w forcie wieziono jeńców wojennych - najpierw polskich m.in. gen. bryg. Romana Abrahama), później brytyjskich i radzieckich, natomiast w południowo - zachodniej części fosy urządzono strzelnicę doświadczalną filii zakładów Deutschen Waffen- und Munitionsfabriken AG (H. Cegielski). Znaczenie militarne Cytadeli wzrosło nieoczekiwanie na przełomie 1944/45 r. Stała się wówczas głównym punktem oporu kilkudziesięciotysięcznej niemieckiej załogi Festung Posen. Zdobyta po pięciodniowym szturmie 23 II 1945 r., pochłonęła życie kilkuset żołnierzy i oficerów Armii Czerwonej oraz mieszkańców Poznania (tzw. cytadelowców), zwerbowanych przez Rosjan. Był to pierwszy i ostatni jak się okazało wojenny epizod w dziejach twierdzy. W trakcie walk częściowemu zniszczeniu uległa redita koszarowa, pozostałe obiekty ocalały niemal w całości.
Po zakończeniu ll wojny światowej władze miejskie podjęty decyzje o rozbiórce Fortu. Przeprowadzono ją w l. 1950-58. Cegłę wykorzystano do odbudowy osiedli mieszkaniowych w Poznaniu (m.in. na Dębcu i przy ulicy Chociszewskiego) oraz w Warszawie. Od 1962 r. rozpoczął się proces przekształcania Cytadeli w Park Pomnik Przyjaźni i Braterstwa Broni Polsko Radzieckiej (obecna nazwa: Park Cytadela). W 1962 r. ocalałe fragmenty architektury fortecznej wpisane zostały do Państwowego Rejestru Zabytków.
Dziś Cytadela, to przede wszystkim atrakcyjnie położone, zielone płuca miasta z zespołem cmentarzy wojskowych, pomnikami, rzeźbami (m. in."Nierozpoznani" Magdaleny Abakanowicz), Dzwonem Pokoju i Przyjaźni Między Narodami oraz dwoma muzeami (Muzeum Uzbrojenia i Muzeum Armii "Poznań"), usytuowanymi w Częściowo odrestaurowanych obiektach fortecznych.
Tekst za : Jarosław Bączyk, Zarys historii Cytadeli (Fortu Winiary), Wielkopolskie Muzeum Walk Niepodległościowych