Rys historyczny Poznania
Poznań to jedno z najstarszych i największych miast Polski, jest historyczną stolicą regionu Wielkopolskiego, w którym przed 1000 lat narodziło się Państwo Polskie. Jego początki sięgają IX w. Wtedy na prawym brzegu Warty na Ostrowie Tumskim powstał w rozlewiskach Warty i Cybiny warowny gród książęcy, wokół którego rozwinęły się później zaczątki osady o charakterze miejskim. W X w. Poznań był najważniejszym obok Gniezna grodem Polan i siedzibą Mieszka I. W 966 roku przyjęto w Polsce chrześcijaństwo, a już w 968 roku założono w Poznaniu pierwsze w kraju biskupstwo i rozpoczęto budowę katedry. W XII w. stał się stolicą wielkopolskiej linii Piastów, a sto lat później książę Przemysł I ustanowił Poznań stolicą Wielkopolski. Ograniczone możliwości rozwoju terytorialnego miasta spowodowały podjęcie decyzji o jego przeniesieniu na lewy brzeg Warty. W 1253 roku książę Przemysł I ustanowił lokację Poznania na prawie magdeburskim. Był to moment przełomowy w historii miasta, który wytyczył jego kierunki rozwoju aż po czasy współczesne. Dokument lokacyjny regulował całokształt miejskich spraw ustrojowych i gospodarczych oraz określał podstawy ekonomiczne gminy miejskiej. Nadanie miastu praw miejskich magdeburskich zapoczątkowało proces upodabniania się Poznania do miast południowo-zachodniej Europy. Po raz pierwszy wyłoniona została wtedy Rada Miejska i urząd wójta oraz zorganizowano pierwsze cechy. Po lokacji Poznania na lewym brzegu Warty, która rozstrzygnęła o zachodnim kierunku rozwoju miasta na kilkaset lat, rozpoczęła się rozbudowa nowej części miasta otoczonej murami obronnymi. Pod koniec XIII w. rozpoczęto budowę ratusza, zamku na Wzgórzu Przemysława oraz kamiennych murów miejskich. Poza murami znajdowało się zaplecze gospodarcze miasta złożone z kilkunastu wsi położonych na obu brzegach Warty. Rozwój przestrzenny Poznania realizowany był w oparciu o plan urbanistyczny. Miasto lokacyjne zajmowało powierzchnię ok. 21 ha, z tego połowę obszaru zajmowała zabudowa mieszkalno-warsztatowa, 27% ulice i place, a pozostałe 23% tereny użyteczności publicznej. Obszar ten zamieszkiwało około 4 tys. osób. Rozwojowi Poznania sprzyjały przywileje i prawa nadawane przez panujących: przywilej Przemysła II zrzekający się dochodów z kramów: kupieckich, szewskich, piekarskich i kuśnierskich, rzeźni oraz wagi miejskiej, zwolnienie poznańskich kupców z ceł, prawo bicia przez miasto własnej monety oraz prawo składu, otrzymane od króla Władysława Jagiełły. Stworzyły one dogodne warunki do rozwoju miejscowego kupiectwa i aktywizacji rzemiosła, które wraz z wymianą handlową stały się podstawą rozwoju ekonomicznego miasta. Najbardziej rozwijało się rzemiosło związane z obróbką skóry, a poznański ośrodek skórnictwa i kuśnierstwa uważany był za najsilniejszy w Polsce, po krakowskim. Drugą podstawową gałęzią było sukiennictwo. W XIV i XV w. miasto stało się ważnym ośrodkiem handlowym w Europie, a przez Poznań przechodził wielki szlak handlowy wschód-zachód oraz trakt biegnący z Krakowa nad Bałtyk. Znaczącą rolę w wymianie towarowej Poznania miał obrót futrami, solą i wołami, import sukna i korzeni oraz eksport skór i wosku. W XVI w. Poznań przeżywał swój złoty wiek; należał do bardziej znaczących w kraju ośrodków kultury, wiedzy medycznej oraz handlu międzynarodowego skupiającego większość polskiego importu i handlu tranzytowego między Wschodem i Zachodem. Korzystając z ogólnokrajowej i międzynarodowej koniunktury rozwijał się handel i produkcja rzemieślnicza, szczególnie garbarstwo, kuśnierstwo, piwowarstwo i rzeźnictwo. W rzemiośle pracowało około 2,5 tys. osób, a rozmiar ich produkcji plasował Poznań na drugim miejscu w kraju, po Gdańsku. W wymianie towarowej ponad 40 % wartości eksportu Poznania stanowił obrót skórami i futrami. Główne kierunki eksportu to Śląsk i Brandenburgia, natomiast w obrocie krajowym dominował handel z Gdańskiem, Toruniem i Wilnem.
Na początku XVI w. Poznań stał się znaczącym ośrodkiem nauki. W 1519 roku założono w mieście Akademię Lubrańskiego stanowiącą drugą wyższą szkołę w kraju, a w 1573 roku powstała następna poznańska uczelnia - Kolegium Jezuickie. Obydwie szkoły zostały połączone w 1780 roku w Szkołę Wydziałową Poznańską. Rozwój nauki przyspieszył powstawanie oficyn drukarskich, papierni i księgarń. W XVI w. nastąpił gwałtowny rozwój demograficzny Poznania. Liczba ludności podwoiła się w ciągu 100 lat do 20 tys. Ponad 65% ludności utrzymywało się z rzemiosła i handlu. Struktura społeczna mieszkańców Poznania obejmowała, poza osiadłą szlachtą, patrycjat i pospólstwo wywodzące się z kupców i rzemieślników oraz plebs. Ponad 70% mieszkańców było narodowości polskiej. Drugą grupę co do liczebności mieszkańców stanowiły osoby pochodzenia niemieckiego i żydowskiego (łącznie ponad 10%). Postępował rozwój urbanistyczny i przestrzenny miasta. Zwarta zabudowa wewnątrz murów miejskich wymusiła zabudowę przedmieść, głównie w kierunkach południowym i wschodnim. W obrębie murów zamieszkiwało 40-45% ogółu mieszkańców, pozostali lokowali się na przedmieściach. Tam też były przenoszone uciążliwe dla mieszkańców zakłady: przede wszystkim warsztaty garbarskie i jatki rzeźnicze. W wymianie towarowej przeważały transakcje surowcami i gotowymi wyrobami włókienniczymi, głównie wełną, oraz spirytualiami. Poznań stał się znaczącym ośrodkiem obrotu towarami masowymi w skali regionalnej, w tym głównym ośrodkiem organizującym skup zboża na obszarze Wielkopolski. Na lokalnym rynku finansowym zmniejszeniu uległa rola kredytu kościelnego, a nowozakładane kantory spełniały role banków. Korzystne tendencje w gospodarce miejskiej utrzymywały się do pierwszej połowy XVII w. gdy rozwój Poznania został przerwany wojnami szwedzkimi. Do dalszych zniszczeń miasta przyczyniły się: wojna północna (1703), walki podczas konfederacji barskiej (1769-72) oraz klęski żywiołowe. Skutkiem ich było gwałtowne załamanie demograficzne - liczba ludności zmniejszyła się do 6 tys. - i gospodarcze, a wypłacane kolejnym wojskom kontrybucje ostatecznie załamało finanse miasta. Ze zniszczeń Poznań podnosił się przez kilkanaście lat i już pod koniec XVIII w. ludność miasta wynosiła 12,6 tys. Plasowało to Poznań na 6-tym miejscu w Rzeczypospolitej. Stopniową odbudowę ekonomiczną Poznania przerwał kolejny rozbiór Polski. W 1793 roku Poznań z całą Wielkopolską został wcielony do Prus i stopniowo stał się największym na wschodnich peryferiach tego państwa miastem - twierdzą. Pod koniec XVIII wieku rozebrano średniowieczne mury obronne, powiększono obszar miasta o kilka satelitarnych miast i osiedli oraz włączono w granice miasta nowe, położone na zachodzie tereny. W latach 1797-1806 scalono administracyjnie kompleks miejski, a następnie przekształcono ustrój miasta według pruskiego wzoru. Do Poznania, jako stolicy nowej prowincji Prusy Południowe i siedziby garnizonu, napłynęli niemieccy urzędnicy i wojsko, a następnie osadnicy niemieccy. Ludność miasta zwiększyła się do 50 tys. Stopniowo zwiększała się liczba ludności niemieckiej, z kilkunastu do ponad 40% do okresu I wojny światowej. Podczas nasilonej germanizacji w celu zachowania wpływów polskich w życiu ekonomicznym miasta rozpoczęto realizację programu pracy organicznej, polegającego na zwiększeniu udziału Polaków w rozwoju gospodarczym.
Nowa w XIX wieku koncepcja pruska przeobrażenia Poznania w miasto - twierdzę, na którą wpływ miało jego strategiczne położenie, ograniczyła możliwości rozwojowe miasta na prawie 80 lat. Po 1838 roku władze pruskie zaczęły otaczać Poznań potężnymi fortyfikacjami z Cytadelą na wzgórzu w północnej części miasta. Odtąd Poznań rozwijał się jedynie wewnątrz murów miejskich, a wszelkie plany urbanistyczne i gospodarcze musiały uzyskać akceptację pruskich władz wojskowych. W zamkniętym pierścieniu fortyfikacji Poznań przetrwał do początku XX wieku. Na przełomie XVIII i XIX wieku w mieście rozpoczęto budowę pierwszych dużych obiektów infrastruktury miejskiej i nowopowstającego przemysłu. Nowy etap w gospodarce Poznania, charakteryzujący się rozwojem systemu manufakturowego i stopniowym zmniejszaniem się znaczenie rzemiosła zapoczątkowało powstanie w 1785 roku pierwszej dużej manufaktury Jana Kluga produkującej wyroby wełniane i jedwabne. W tym okresie otwarto hotel i zajazd dla podróżnych, urzędy pocztowe i zawodowe teatry. Dynamiczny rozwój nowoczesnej infrastruktury miejskiej przypadł na XIX wiek. Uruchomiono wtedy urządzenia wodociągowe i kanalizacyjne, gazownię i elektrownię, konny i elektryczny tramwaj, centralę telefoniczną, dworzec i połączenie kolejowe ze Szczecinem i Wrocławiem oraz regularną linię parostatków do Szczecina. Powstała Miejska Szkoła Realna i dwa gimnazja oraz pierwsze kluby sportowe: kolarski i wioślarski. Wybudowano nowoczesny szpital Sióstr Szarytek, a następnie szpitale garnizonowy i miejski. Rozwijało się życie kulturalne: otwarto dwa teatry, pierwsze kino, bibliotekę publiczną, pierwsze muzeum, uruchomiono nowy hotel, który pełnił ważną rolę w polskiej działalności kulturalnej i gospodarczej. Pojawiły się gazety codzienne. Na rozwój gospodarki Poznania w okresie zaboru zasadniczy wpływ miała polityka rządu pruskiego, która doprowadziła do stworzenia z Wielkopolski zaplecza rolniczego państwa pruskiego, a miastu wyznaczyła rolę ośrodka handlowofinansowego obrotu płodami rolnymi oraz lokalnego zaopatrzenia i przetwórstwa artykułów spożywczych. Powstały wtedy dwie fabryki maszyn rolniczych (J. Moegelina i H. Cegielskiego), dwie fabryki nawozów sztucznych (M. Milcha i R. Maya), browary piwne i fabryka wódek i likierów Hartwiga Kantorowicza. Znane były również duże zakłady produkcyjne z innych branż: fabryka mebli J. Zeylanda, wytwórnia materiałów budowlanych A. Krzyżanowskiego oraz Warsztaty Kolei Monachijsko-Poznańskiej. Istotną rolę odgrywały powstające w tym okresie instytucje finansowe: banki, Izba Handlowa i poznańskie giełdy: zbożowa i okowiciana. Otwieranie fabryk, rozwój administracji i szkolnictwa spowodowały powstanie, obok pracujących w handlu i rzemiośle, nowej grupy społecznej - pracowników najemnych. Poza murami miejskimi powstawały nowoczesne dzielnice przemysłowo - handlowe. Dopiero podjęta w 1900 roku decyzja o rozbiórce fortyfikacji, umożliwiła rozwój przestrzenny miasta poza obrębem murów miejskich. W latach 1900-1918 Poznań dwukrotnie powiększał swoje terytorium, włączając w swoje granice ponad 2,4 tys. ha. Zmiany terytorialne pociągnęły za sobą znaczny wzrost liczby mieszkańców, z 117 tys. w 1900 roku do 168,7 tys. w 1914 roku. Opracowano nowe plany urbanistyczne, które zakładały nadanie charakteru miejskiego przyłączonym przedmieściom oraz powstanie reprezentacyjnego centrum i luksusowej dzielnicy willowej. Powstało szereg nowoczesnych gmachów w stylu pruskim: zamek cesarski, Akademia Królewska, Teatr Miejski, Biblioteka Cesarska, Muzeum Cesarskie, budynki: Komisji Kolonizacyjnej, Dyrekcji Poczty i Ziemiaństwa Kredytowego oraz Banku Spółdzielczego. Pobudowano osiedle willowe na Sołaczu oraz secesyjne kamienice na Jeżycach, Wildzie i Łazarzu.
Intensywnie rozwijała się infrastruktura miejska. Zbudowano ujęcie wody dla miasta w Dębinie, nowoczesną elektrownię miejską, oczyszczalnię i przepompownię ścieków oraz port rzeczny na Warcie. Uruchomiono automatyczne połączenia telefoniczne, międzymiastową komunikację autobusową i taksówki pasażerskie. Powstało lotnisko wojskowe na Ławicy. Otwarto nowoczesną rzeźnię miejską. Potwierdzeniem rosnącego znaczenia gospodarczego Poznania było zorganizowanie w 1911 roku Wystawy Wschodnioniemieckiej, na której zaprezentowano osiągnięcia regionu. Okres dominacji pruskiej zakończył się w grudniu 1918 roku, po rozpoczęciu w Poznaniu powstania, które doprowadziło do wyzwolenia miasta i Wielkopolski. W 1919 roku Poznań liczył 156,1 tys. mieszkańców głównie narodowości polskiej (udział ludności niemieckiej zmniejszył się do 4%) a powierzchnia miasta 3,4 tys. ha. Miasto nadal rozwijało się w kierunku zachodnim, a rozwój w kierunku południowym i wschodnim rozpoczął się dopiero w drugiej połowie lat 20., po rozebraniu pozostałych murów i przyłączeniu w 1925 roku do Poznania sąsiadujących gmin wiejskich. Powierzchnia miasta powiększyła się wtedy do 6,7 tys. ha. Zorganizowany w 1921 r. Targ Poznański przekształcił się w 1925 r. w I Targi Międzynarodowe. Znaczny wpływ na rozwój urbanistyczny Poznania miała organizacja wystawy osiągnięć 10-lecia niepodległej Polski - tzw. Powszechna Wystawa Krajowa z 1929 roku. Rozbudowano wtedy hale i pawilony targowe. Pobudowano nowe szkoły, domy mieszkalne, internaty i hotele. W tym czasie powstały dwa nowe gmachy uniwersyteckie: Collegium Chemicum i Collegium Anatomicum, Dom Akademicki, Wyższa i Średnia Szkoła Handlowa, hotel Polonia, najnowocześniejsze w Polsce kino Słońce. W okresie międzywojennym Poznań, jako miasto wojewódzkie, rozwinęło się wszechstronnie: rozbudowano miasto, gospodarkę komunalną i przemysł. Nastąpiła reorientacja gospodarki miejskiej z ukierunkowaniem na rozwój przemysłu, sieci handlowo-usługowej oraz instytucji finansowych. Spółka Akcyjna H. Cegielski przekształciła się w duży koncern produkujący maszyny rolnicze, wagony kolejowe i maszyny elektryczne, rozwinęła się fabryka nawozów sztucznych R. Maya, powstały duże fabryki: czekolady Goplana, papierosów Partia, wyrobów tytoniowych Sarmatia, świec motorowych Iskropol, obrabiarek specjalnych Wiepofama, papieru Malta, przemysłu gumowego Stomil, Huta Szkła Antoninek, Wojskowe Zakłady Umundurowania oraz Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego. W latach dwudziestych założono Uniwersytet Poznański, Wyższą Szkołę Handlową, Akademię Muzyczną, Państwowy Instytut Sztuk Plastycznych i Studium Wychowania Fizycznego. Powstało cywilne lotnisko na Ławicy i międzymiastowy dworzec autobusowy. Uruchomiono regularną komunikację lotniczą, krajową i zagraniczną, miejską i międzymiastową komunikację autobusową, rozgłośnię radiową, spalarnię śmieci i nową elektrownię miejską. Rozbudowano i unowocześniono infrastrukturę komunalną: drogi i place, stacje kolejowe, sieć tramwajową, obiekty mostowe i tereny zielone. Powstały komunalne i spółdzielcze osiedla mieszkaniowe. W okresie międzywojennym Poznań, zajmując pod względem liczby mieszkańców czwarte miejsce wśród miast Polski, był przodującym miastem przemysłowo - handlowym na gospodarczej mapie kraju i nie utracił tej pozycji pomimo załamania gospodarczego w latach wielkiego kryzysu ekonomicznego (1929 - 1934). Był miastem dobrze zorganizowanym, zamożnym, o rozwiniętej infrastrukturze miejskiej i przemysłowej, stanowił silny ośrodek targowy w skali europejskiej.
Niemcy zajęli Poznań 10 września 1939 roku. Podczas okupacji hitlerowskiej Poznań wcielono do Niemiec jako stolicę tzw. Werthegau, część polskiej ludności wysiedlono do Generalnego Gubernatorstwa. Opracowano nowy plan zagospodarowania przestrzennego miasta, który zakładał rozbudowę w kierunku zachodnim i wschodnim oraz włączenie Poznania do planowanej sieci autostrad. Niemieckie władze okupacyjne powiększyły obszar miasta, przyłączając 47 osad podmiejskich. Ludność miasta w okresie okupacji utrzymywała się na poziomie 234 - 235 tys. osób, w tym udział ludności polskiej wynosił ponad 60%. W gospodarce, ukierunkowanej na potrzeby armii niemieckiej, dominował przemysł. Polskie zakłady przemysłowe były przejmowane przez firmy niemieckie, a w 1941 roku do Poznania przeniesiono duże zakłady zbrojeniowe z głębi Rzeszy: Focke-Wulf, Afa-Werke i Telefunken. W okresie okupacji infrastruktura miejska była rozbudowywana w niewielkim zakresie. Rozbudowano urządzenia wodociągowe i elektrownię miejską, wybudowano lotnisko wojskowe w Krzesinach i nowy kolejowy dworzec towarowo-rozrządowy we Franowie. Rozebrano część budynków w centrum i nad Wartą przygotowując tereny pod planowane inwestycje związane m. in. z budową nowego portu rzecznego. Pobudowano nowe kamienice mieszkaniowe i baraki mieszkalne dla przesiedlanej ludności polskiej. Powstało sztuczne jezioro Rusałka i cmentarz wojskowy na Miłostowie. Od 1944 roku miasto było niszczone przez naloty alianckie. W okresie tym Niemcy rozpoczęli przystosowywanie Poznania do roli miasta-twierdzy, która miała zatrzymać ofensywę Armii Czerwonej. Po ciężkich walkach Poznań został wyzwolony dnia 23 lutego 1945 roku. Lata II wojny światowej Poznań zamknął zniszczeniami wojennymi sięgającymi 55%.
Zmiany polityczne w powojennej Europie zaważyły na rozwoju Poznania w ciągu dalszych 45 lat. Pierwsze lata powojenne przeznaczono na odbudowę gospodarki miasta i życia społecznego. W wyniku dekretu o nacjonalizacji zmianie uległa struktura własnościowa infrastruktury miejskiej i przemysłowej. Większość zakładów przemysłowych została upaństwowiona, a w rękach prywatnych pozostałe kilkuosobowe zakłady i nabrały charakteru warsztatów rzemieślniczych. Upaństwowiona została infrastruktura miejska i cały przedwojenny majątek samorządu miejskiego, a prywatne placówki oświatowe i kulturalne, szpitale i obiekty sportowe zostały przejęte przez Skarb Państwa. Dominującą gałęzią gospodarki miejskiej stał się przemysł, który rozwijał się tak dynamicznie, że w latach 50. Poznań było jednym z najbardziej uprzemysłowionych miast w kraju. Proces uprzemysłowienia osiągany był przez oddawanie nowych inwestycji i rozbudowę przejętych zakładów. Pobudowano 5 nowych dużych fabryk produkcji maszynowej oraz farmaceutyczną, poważnie zmodernizowano fabrykę silników wysokoprężnych i wagonów H.Cegielski. W gospodarce miasta dominował przemysł spożywczy i metalowy. Obniżał się natomiast udział rzemiosła, usług oraz handlu i gastronomii, co było związane przede wszystkim z prowadzoną ówcześnie polityką likwidacji sektora prywatnego. Szybki rozwój Poznania napotykał na coraz większe ograniczenia spowodowane nie nadążaniem rozwoju zaplecza zaopatrzeniowego oraz pogarszającymi się warunkami bytowymi ludności. Pomimo budowy nowych osiedli mieszkaniowych (w latach 50. oddano do użytku przeciętnie 1,2 tys. nowych mieszkań rocznie) warunki mieszkaniowe ludności były trudne. Protest budziły też wprowadzane, wzorowane na systemie stalinowskim, rozwiązania systemowe i gospodarcze. Narastające niezadowolenie doprowadziło do pierwszego masowego protestu robotniczego powojennej Polsce, który rozpoczął się w Poznaniu 28 czerwca 1956 roku i został krwawo stłumiony. W wyniku walk na ulicach miasta poległo ponad 70 osób, blisko 600 zostało rannych, a 746 uczestników zostało aresztowanych. Wypadki te wpłynęły na zmianę polityki ówczesnych władz krajowych. Nastąpiła liberalizacja zarówno życia politycznego, jak i gospodarczego. Zwolnienie tempa uprzemysłowienia nastąpiło w latach 60. Nakłady inwestycyjne na rozwój przemysłu uległy zdecydowanemu obniżeniu. W strukturze gałęziowej dominujący stał się przemysł elektromaszynowy i chemiczny. Pewnemu polepszeniu uległa sytuacja mieszkaniowa ludności gdyż na dużą skalę rozpoczęto oddawanie nowych osiedli mieszkaniowych, budowanych z wielkiej płyty, zlokalizowanych na Ratajach, Winogradach i Grunwaldzie. Rozbudowywano także urządzenia infrastruktury miejskiej oraz rozpoczęto budowę Centralnej Oczyszczalni Ścieków. Podjęta wtedy decyzja o przebudowie elektrowni miejskiej Garbary na elektrociepłownię wraz z późniejszym rozpoczęciem budowy nowej elektrociepłowni w Karolinie umożliwiła rozwój scentralizowanego zaopatrzenia miasta w energię cieplną. W latach 1973 i 1987 zgodnie z ówczesnymi kierunkami rozwoju przestrzennego miasta włączono w granice Poznania rejony podmiejskie: część Suchego Lasu, Morasko, Radojewo i Miękowo. Powierzchnia miasta wzrosła do 261,3 km kw., a ludność zwiększyła się do 585,9 tys. W II połowie lat 70. rozpoczął się stopniowy, trwający do końca lat 80., regres poznańskiego przemysłu, a następnie pozostałych dziedzin gospodarki.
W latach 80. podobnie jak w całym kraju, spadło tempo budownictwa mieszkaniowego oraz rozwoju infrastruktury miejskiej. Zapoczątkowany od 1989 roku proces transformacji politycznej i ekonomicznej oraz restrukturyzacji własnościowej gospodarki zachwiał równowagę w strukturach poznańskich przedsiębiorstw, doprowadzając do znacznego spadku produkcji. Część zakładów, szczególnie technologicznie przestarzałych, likwidowano, część - głównie największych - prywatyzowano, także przy udziale kapitału zagranicznego. Wprowadzone zmiany systemowe w gospodarce spowodowały lawinowy rozwój sektora prywatnego we wszystkich gałęziach gospodarki miejskiej. Procesy te były szczególnie widoczne w branży handlowo-usługowej, która została najwcześniej zdemonopolizowana oraz prawie całkowicie sprywatyzowana. Powstały nowe dziedziny usług związanych z szeroko pojętą sferą otoczenia biznesu, w tym liczne instytucje finansowe: banki krajowe i zagraniczne oraz giełdy i firmy konsultingowe. Dynamicznie rozwinął się rynek nieruchomości. Znacząco zwiększył się udział kapitału prywatnego, w tym także zagranicznego, w gospodarce miejskiej. Wysoka atrakcyjność inwestycyjna Poznania stanowiła zachętę dla inwestorów zagranicznych, którzy podejmowali liczne przedsięwzięcia w mieście. Zmienił się architektoniczny wizerunek miasta. W ostatnim dziesięcioleciu powstało szereg nowoczesnych obiektów, zwłaszcza handlowo-usługowych i mieszkalno-biurowych. Poznań zamknął wiek XX całkowitą zmianą swego charakteru z pruskiej twierdzy w nowoczesne, otwarte miasto, realizujące w miarę swoich możliwości politykę miasta przyjaznego dla mieszkańców.